Taku ningwa oompangela dhokukondjitha oshikukutaOkwa ngongwa po oompangela dhekwatho lyopaulumomhumbwe opo ku vule okushunithwa pevi omaupyakadhi taga vulu okuholoka omolwa oshikukuta shoka sha taalela Namibia. Omahangano gaanafaalama giikwatelako Ehangano lyoNamibia Agricultural Union (NAU) oshowo Namibia Emerging Commercial Farmers' Union (NECFCU) oga ngongopo ompangela ya nuninwa okukondjitha onkalo yoshikukuta ndjoka ya taalela oshilongo na otayi gumu unene aanafaalama.
Pahapu dhawo onkalo yoshikukuta ndjika oyimwe ya nika oshiponga noonkondo okuyeleka noomvula dha piti molwaashoka kape na oshitopolwa shoshilongo shoka sha mono omuloka omuwanawa sigo onena.
Oya popi kutya momvula yo 2016 iitopolwa yimwe po oya li ya mono omuloka omuwanawa naashoka osha li sha etitha aantu ya likole nokuteya omwiidhi okuza komahala ngoka ga lokwa nokugugandja kaanafaalama mboka ya li inaya mona omuloka, ihe ngashiingeyi shoka hasho tashi ka kala.
Omahangano oga popi kutya okuza momvula yo 2013 oshilongo osha kala itashi yakula omuloka omwaanawa, naashoka osha shunitha pevi ompito dhokulonga olusiyana lwiimuna.
Natango omukithi gwekondo nelaka ngoka gwa lopotwa moSouth Afrika muJanuari ogwa etitha eshuno pevi lyoondando dhoonzi oshowo iilongomwa ya za kiimuna mbyoka konyala noopresenda 30, okuyeleka naDesemba gwomvula ya piti. Aanafaalama oya kunkililwa opo ya shonopeke omwaalu gwiimuna yawo kondando yi li pevi.
Omahangano gaanafaalama oga popi kutya kokutengeneka onkalo yomuloka itayi etitha oonkondo moshikako shomuloka shonuumvo onkene osha thiminike omahangano ngoka ga totepo oompangela ndhoka sha pumbwa okutulwa miilonga.
Oya pula woo omutumba gwomeendelelo nominista yUunamapya, Alpheus !Naruseb, opo a tseyithilwe kombinga yonkalo yoshikukuta ndjoka ya taalela oshilongo ye ta pewa oompangela dhoka dha tulwa po tadhi vulu okuhwepopaleka onkalo ndjoka.
Elalakano okukala nomahangano agehe gaanafaalama moshilongo ge li pomutumba ngoka mwa kwatelwa ehangano lyoNamibia National Farmers Union (NNFU). Momukanda gwomuhanga ngoka gwa shangwa koNAU oshowo NECFCU, ogwa popi esimano lyetumo momalanditho lyiimuna kali shonopekwe, opo aanafaalama ya vule okulanditha iimuna yawo mbala yo ya yande onkalo yiimuna tayi si koshikukuta.
Uuministeli wuunamapya oshowo oMeat Board of Namibia otawu ka pulwa wu kuthe po omilandu ndhoka tadhi indike etumo pondje lyiimuna opo ku yandwe ekanitho lyiimuna oshowo iiyemo mokatikaanafaalama.
Omahangano oga pula opo epangelo li pitithe iimaliwa mbyoka ya nuninwa okukwathela metulo miilonga lyooprograma dhomalanditho opo ku tsuwe omukumo aanafaalama ya landithe po iimuna yawo.
Omahangano oga popi woo kombinga yompango yoBiosafety Act, ndjoka ya holola kutya itaku pitikwa eeto moshilongo lyepungu lya tulwa ogenetically modified organisms (GMOs) okuza momasiku ga 6 gaFebruali kakele ongele kwa gandjwa ezimino okuza koBiosafety Council.
Omahangano oga indile opo oNational Council for Research, Science and Technology (NCRST) ya kuthemo aanafaalama mompango ndjoka, opo kaya indikwe oku landa epungu ndyoka okuza pondje yoshilongo opo ya vule okupalutha iimuna yawo.
Natango okwa hololwa kutya ondando yiimuna mbyoka ya tomwa nale otayi ka kala ya nayipala muule woomwedhi ndatu dhili komeho, opo ku gandjwe ompito kanafaalama ya ninge omatokolo kombinga youklongekidha iimuna yawo mbyoka tayi tomwa.
Moonkundathana ndhoka dha ningwa nehangano lyaMeatco, ehangano ndyoka olya pulwa opo li gandje kaanafaalama omulandu gwoondando guule woomwedhi ndatu opo ku kwathelwe aanafaalama ya ninge omatokolo gomondjila, kelongekitho lyiimuna yawo kwiikwatelelwa ondando ndhoka taya pewa.
Omahangano oga popi kutya iimuna oyindji mbyoka yi li miigunda ngashiingeyi kayi li monkalo moka tayi vulu okutomwa, ihe opo aanafaalama ya tsuwe omukumo yo ya vule okupalutha iimuna yawo tayi yi longekithile omalanditho, nena oya pulwa okupewa oondando.
Ehangano lyaMeatco olya tseyitha kutya otali ka shuna miilonga oprograma yawo yokupalutha iimuna. Okondalaka ndjoka oya tulwa miilonga okupitila moBackwards Integration Initiative, na oyi li etsokumwe ndyoka tali pitika Meacto a lande oongombe nokudhitula miigunda yontumba tadhi paluthwa sigo tadhi vulu okutomwa po.
Olutu lyElelo lyOonyama moshilongo olya popi kutya okutala konkalo yoshikukuta ndjoka ya taalela oshilongo unene muumbugantu waNamibia, onga oshitopolwa sho sheep marketing scheme, okwa tulwa miilonga omukalo ngoka tagu ka yambidhidha aaniimuna yoonzi mboka ye na omavi guulithilo moSouth Afrika opo ya vule okutuma oonzi dhawo dhokumuna moshilongo shoka.
Nonando ongaaka etumo lyoonzi moshilongo shoka otali ka kala tali ningwa kwiikwatelelwwa kegwanithe po lyoompango dhetumo lyiimuna pondje yoshilongo dhaNamibia oshowo oompango dhaSouth Afrika dheyakulo lyiimuna okuza miilongo yopndje.
Moshikako shomuloka shomvula yo 2018/19 omvula oya tameke ya lata nomasiku o 30 sigo 60 ngaashi muuninginino waSouth Africa, Lesotho, southern Mozambique, Zimbabwe, Angola, oshowo monooli yaNamibia. Omuloka gwa lata miilongo moka oga endele pamwe nonkalo yombepo ya pupyala ndjoka tayi hwahwameke oshikukuta.
ELLANIE SMIT
Pahapu dhawo onkalo yoshikukuta ndjika oyimwe ya nika oshiponga noonkondo okuyeleka noomvula dha piti molwaashoka kape na oshitopolwa shoshilongo shoka sha mono omuloka omuwanawa sigo onena.
Oya popi kutya momvula yo 2016 iitopolwa yimwe po oya li ya mono omuloka omuwanawa naashoka osha li sha etitha aantu ya likole nokuteya omwiidhi okuza komahala ngoka ga lokwa nokugugandja kaanafaalama mboka ya li inaya mona omuloka, ihe ngashiingeyi shoka hasho tashi ka kala.
Omahangano oga popi kutya okuza momvula yo 2013 oshilongo osha kala itashi yakula omuloka omwaanawa, naashoka osha shunitha pevi ompito dhokulonga olusiyana lwiimuna.
Natango omukithi gwekondo nelaka ngoka gwa lopotwa moSouth Afrika muJanuari ogwa etitha eshuno pevi lyoondando dhoonzi oshowo iilongomwa ya za kiimuna mbyoka konyala noopresenda 30, okuyeleka naDesemba gwomvula ya piti. Aanafaalama oya kunkililwa opo ya shonopeke omwaalu gwiimuna yawo kondando yi li pevi.
Omahangano gaanafaalama oga popi kutya kokutengeneka onkalo yomuloka itayi etitha oonkondo moshikako shomuloka shonuumvo onkene osha thiminike omahangano ngoka ga totepo oompangela ndhoka sha pumbwa okutulwa miilonga.
Oya pula woo omutumba gwomeendelelo nominista yUunamapya, Alpheus !Naruseb, opo a tseyithilwe kombinga yonkalo yoshikukuta ndjoka ya taalela oshilongo ye ta pewa oompangela dhoka dha tulwa po tadhi vulu okuhwepopaleka onkalo ndjoka.
Elalakano okukala nomahangano agehe gaanafaalama moshilongo ge li pomutumba ngoka mwa kwatelwa ehangano lyoNamibia National Farmers Union (NNFU). Momukanda gwomuhanga ngoka gwa shangwa koNAU oshowo NECFCU, ogwa popi esimano lyetumo momalanditho lyiimuna kali shonopekwe, opo aanafaalama ya vule okulanditha iimuna yawo mbala yo ya yande onkalo yiimuna tayi si koshikukuta.
Uuministeli wuunamapya oshowo oMeat Board of Namibia otawu ka pulwa wu kuthe po omilandu ndhoka tadhi indike etumo pondje lyiimuna opo ku yandwe ekanitho lyiimuna oshowo iiyemo mokatikaanafaalama.
Omahangano oga pula opo epangelo li pitithe iimaliwa mbyoka ya nuninwa okukwathela metulo miilonga lyooprograma dhomalanditho opo ku tsuwe omukumo aanafaalama ya landithe po iimuna yawo.
Omahangano oga popi woo kombinga yompango yoBiosafety Act, ndjoka ya holola kutya itaku pitikwa eeto moshilongo lyepungu lya tulwa ogenetically modified organisms (GMOs) okuza momasiku ga 6 gaFebruali kakele ongele kwa gandjwa ezimino okuza koBiosafety Council.
Omahangano oga indile opo oNational Council for Research, Science and Technology (NCRST) ya kuthemo aanafaalama mompango ndjoka, opo kaya indikwe oku landa epungu ndyoka okuza pondje yoshilongo opo ya vule okupalutha iimuna yawo.
Natango okwa hololwa kutya ondando yiimuna mbyoka ya tomwa nale otayi ka kala ya nayipala muule woomwedhi ndatu dhili komeho, opo ku gandjwe ompito kanafaalama ya ninge omatokolo kombinga youklongekidha iimuna yawo mbyoka tayi tomwa.
Moonkundathana ndhoka dha ningwa nehangano lyaMeatco, ehangano ndyoka olya pulwa opo li gandje kaanafaalama omulandu gwoondando guule woomwedhi ndatu opo ku kwathelwe aanafaalama ya ninge omatokolo gomondjila, kelongekitho lyiimuna yawo kwiikwatelelwa ondando ndhoka taya pewa.
Omahangano oga popi kutya iimuna oyindji mbyoka yi li miigunda ngashiingeyi kayi li monkalo moka tayi vulu okutomwa, ihe opo aanafaalama ya tsuwe omukumo yo ya vule okupalutha iimuna yawo tayi yi longekithile omalanditho, nena oya pulwa okupewa oondando.
Ehangano lyaMeatco olya tseyitha kutya otali ka shuna miilonga oprograma yawo yokupalutha iimuna. Okondalaka ndjoka oya tulwa miilonga okupitila moBackwards Integration Initiative, na oyi li etsokumwe ndyoka tali pitika Meacto a lande oongombe nokudhitula miigunda yontumba tadhi paluthwa sigo tadhi vulu okutomwa po.
Olutu lyElelo lyOonyama moshilongo olya popi kutya okutala konkalo yoshikukuta ndjoka ya taalela oshilongo unene muumbugantu waNamibia, onga oshitopolwa sho sheep marketing scheme, okwa tulwa miilonga omukalo ngoka tagu ka yambidhidha aaniimuna yoonzi mboka ye na omavi guulithilo moSouth Afrika opo ya vule okutuma oonzi dhawo dhokumuna moshilongo shoka.
Nonando ongaaka etumo lyoonzi moshilongo shoka otali ka kala tali ningwa kwiikwatelelwwa kegwanithe po lyoompango dhetumo lyiimuna pondje yoshilongo dhaNamibia oshowo oompango dhaSouth Afrika dheyakulo lyiimuna okuza miilongo yopndje.
Moshikako shomuloka shomvula yo 2018/19 omvula oya tameke ya lata nomasiku o 30 sigo 60 ngaashi muuninginino waSouth Africa, Lesotho, southern Mozambique, Zimbabwe, Angola, oshowo monooli yaNamibia. Omuloka gwa lata miilongo moka oga endele pamwe nonkalo yombepo ya pupyala ndjoka tayi hwahwameke oshikukuta.
ELLANIE SMIT