Omaiyuvo kombinga yomusinda omutiligane onkene taga tsikileKuniwe uumbanda wokutula moshiponga eliko lyoshilongo Aatseyinawa moshikondo shuunamapya oya kunkilile kutya ngele oongamba dhomusinda omutiligane odha lundululilwa koongamba dhaNamibia naAngola, otashi ka tula moshiponga eliko lyoshilongo. Pamaiyuvo gopaumwene gomutseyinawa moshikondo shuunamapya, Wallie Roux okwa holola kutya Namibia ota gwile oshiponga ngele okwa tukuka omukithi ngoka.
Roux okwa tsu omuthindo kutya omukithi gwekondo nelaka ihagu kwata owala iinamwenyo yomakondo ngaashi oongombe, iikombo noonzi, ihe ohagu kwatwa woo iinamwenyo yilwe ngaashi iingulu, oondjamba noonduli.
Okwa popi kutya aanamapya otaya gumwa nayi oshowo oshikondo shuukongo otashi dhengwa nayi pomutima ngele okwa holoka okuithi ngoka.
Oshikondo shuunamapya moshilongo oshimwe shomiikondo mbyoka yi li esipa lyombunda lyeliko lyoshilongo, sho hashi gandja koshilongo oshimaliwa sha thika poobiliyona 1.8 kehe omvula, nokugandja oompito dhiilonga kAaNamibia ya kalelapo oopresenda 20. Uukongo ohawu gandja koshilongo iiyemo ya thika poomiliyona 550 oshowo oompito dhiilonga dha thika po 15 000, nongele nena onkalo ndjoka oya piyaganekwa ketukuko lyomukithi gwekondo nelaka, nena shoka otashi ka kala ekanitho enen koshilongo.
Roux okwa tsikile kutya omusinda ngoka otagu vulu okulundululilwa koongamba muule woomvula 20 twa taalela, kwiikwatelelwa kiipumbiwa yimwe po mbyoka tayi pumbiwa tango okugwanithwa po. Omaiyuvo ge okwe ga ningi sha landula sho kwa hololwa omaiyuvo goshigwana opo omusinda omutiligane gu kuthwepo, sho oshilongo sha tegelela okuninga omutumba gwevi omutiyali moshilongo momwedhi Kotomba. Roux okwa lombwele oNamibian Sun kutya yimwe yomiipumbiwa oAngola a vule okumona onkatu ya faathana naandjoka yapewa Namibia okuza koWorld Organisation for Animal Health (OIE), moka ta hololwa kutya okwa manguluka na okwa yela okuza komukithi gwekondo nelaka, ihe shoka oshimwe shoka itashi ka kala ondjodhi tayi tsu mbala.
Pahapu dhe, Angola ina simaneka unene oshikondo shuuniimuna kakele komahooli. Okwa popi kutya uunafaalama we owu li monkalo tayi limbilikile, sho inawu silwa oshisho nokukuthwa ko nesimaneko na onkalo ndjoka otayi tula moshiponga uundjolowele wiimuna.
Okwa tsikile kutya moshikondo shuuniimuna, iimuna oya pumbwa okusilwa nawa oshisho opo kuyandwe etaandelitho lyomikithi molwaashoka omikithi dhilwe ohadhi vulu okutaandelithwa komapuka unene miilongo mbyoka yi na onkalo yombepo ya kukuta ngaashi Namibia.
Omvula ya piti, ominista yoompangela dhepangelo pethimbo ndyoka, Tom Alweendo, okwa pula ekuthe po lyomusinda ngoka, opo ku vule kuyambulwepo oonkambadhala dhokukoleka eliko lyoshilongo. Alweendo okwa li popi kutya okwa pumbwa okutulwa odhalate ndjoka tayi ka kala oshikandekitho sheinyengo lyiimuna ya manguluka okuya nokuza moAngola.
Omupresidende Hage Geingob naye omwedhi nguka okwa popi kombinga yomusinda ngoka, ta ti kutya ekuthopo lyoongamba ndhoka hadhi ithanwa omusinda omutiligane kali shi epulo kutya otwe shi hala nenge inatu shi hala ihe epulo kombinga yonkalo yuundjolowele oshowo omalanditho getu.
Onzokundaneki yoNampa oya li ya lopota kutya Geingob okwa gwedha po kutya Angola okwa pumbwa okuwapaleka ombinga ye sho iimuna ye ya pumbwa okupangwa opo kayi etele Namibia uupyakadhi womikithi dhiimuna naashoka oshinima sha pumbwa okuningwa tango. Nonando ongaaka okwa tsu omuthindi kutya onkalo moka oshikongo sha topolwa miitopolwa iyali konima yoomvula 28 dhemanguluko, itayi idhidhimikilwa.
Omagwedhelepo gamwe ga ningwa kuRoux okulundululilwa omusinda omutiligane gwoVeterinary Cordon Fence (VCF) koongamba dhaNamibia naAngola, pokati komulonga gwaKunene naKavango, nomilonga ndhoka otadhi ka longa onga oongamba shomusinda omutiligane. Shoka otashi vulu owala okutulwa miilonga ngele iimuna ayihe monooli yoshilongo oya konaakonwa nokumonika kutya oya gwanithwa po iipumbiwa yEhangano lyUundjolowele wIimuna mUuyuni, nokukwashilipaleka kutya Namibia alihe olya yela okuza komukithi gwekondo nelaka.
Nonando ongaaka shoka itashi kwatele mo oshitopolwa Zambezi molwaashoka oshitopolwa shoka oshi li eshongo enene lyomikithi dhiinamwenyo ndhoka tadhi taandele nuupu okuzilila miinamwenyo ngaashi ooonyati dhoka dhi na omikithi na otadhi zilile ombululu yiilongo ngaashi Zimbambwe.
Omutseyinawa ngoka okwa popi kutya paku ningwa ngaaka epangelo olya pumbwa okutulapo epatololo lya kwata miiti pokati koongamba ndhoka sigo omefuta, opo kukwashilipalekwe kutya inaku yiwa pambambo iipumbiwa yehangano tali kwashilipaleke ekalekepo lyuundjulowele wiimuna muuyuni. Onkalo ndjoka otayi ka vula okukalekapo uukwatya waNamibia, kehangano lyUundjolowele wIimuna mUuyuni. Okwa popi kutya oshinano shoongamba ndhoka otadhi yelekwa shi li lwopookilometa 1 100 lwaampoka. Natango epangelo okwa tegelelwa li ka kandulepo onkalo yopankalathano pokati koofamili ndhoka tadhi lumbu koombinga ndhoka mbali dhoongamba. “Oshili ooshoka kutya aanafaalama mboka haya pititha iimuna yawo oongamba opo yi kanape haandiyaka yoongamba itaya ka vula we okushininga oshowo etaaguluko lyaakwanezimo pokati koombanga ndhoka taya talelathanapo itashi ka vula we okukala tashi ningwa. Shoka otashi ka etitha eshongo enene kepangelo opo li kwashilipaleke kutya okwa kwalekwapo ongushu yepatololo lyoongamba ndhoka.”
Sho a ningilwa omapulo kombinga yokugandja oompito dhuunangeshefa wopamuthika gwopombanda kaanafaalama yomoshitopolwa shonooli, Roux okwa holola omaiyuvo ge kutya omukalo guunangeshefa ngoka tagu longitha naaniimuna yomonooli otagu ya hupitha nonando okwa popi kutya kagu l ipankatu yopangeshefa yopombanda.
Okwa popi kutya onooli oyi na iimuna oyindji okuyeleka nomidhingoloko dhomuumbugantu. Okwa popi kutya neuveko lyuunafaalama wopamuthigululwakalo, ongushu yeliko ohayi talika komwaalu gwiimuna ngoka gu ninwe komuntu, nongele nena okwa hala oshimaliwa oha landitha oshimuna.
Onkene aanafaalama unene konooli oye na omaiyuvo nohokwe onshoka mokuyambulapo uunafaalama pangeshefa yopombanda.
Okwa ningi omapulo kutya olye taka kala noshinakugwanithwa shokukwata nawa omahala guulithilo oshowo omahala goomboola dhomeya mokati kaaniimuna yomonooli, ngele andola okuhwahwamekwe uunafaalama yopangeshefa yopamuthika gwopombanda. Pahapu dhaanafaalama yomonooli, Roux okuli mondjila.
Omwedhi nguka oya lombwele oshifokundaneki shoNamibian Sun kutya enenedhilaadhilo lyawo kali shi okuya mongeshefa yopauyuni ihe okukonga oompito dhuulithilo.
Oya popi kutya ngele oongamba dhaAngola odha patwa nena otashi ya thigi mompumbwe yuulithilo wiimuna yawo molwaashoka oofaalama adhihe muumbugantu woshilongo odha tulwa meni lyomaloogolo. Konyala oongombe dhAaNamibia dhi li po 30 000 ohadhi ka napa meni lyaAngola omanga AaNamibia ye li po 2 800 ye na omagumbo gawo nenge oofaalama dhawo meni lyaAngola. Aaniimuna mboka ohaya taagulukitha iimuna yawo ongula kehe okukakonga uulithilo meni lyaAngola nokugaluka aluhe kongulohi. Nena ngele oongamba dhaAngola odha patwa, onkalo ndjoka otayi ka hulapo.
Oongombe dhi li poomiliyona 3.8 otadhi adhika momudhingoloko gwonooli yoshilongo.
Okwa tsikile kutya oku na omaiyuvo kutya aanafaalama yomonooli kaye shi aanafaalama yopangeshefa yuuniimuna, okushi taalela pankantu nopamadhilongo guunangeshefa wopombanda.
Okwa popi kutya ope na ooprograma monooli yoshilongo ndhoka dha tulwa miilonga dha nuninwa okuhwahwameka nokutsa omukumo aanafaalama ya tonatele nawa iimuna yawo nokuyambulapo ongushu yiimuna yawo ihe nonando ongaaka ooprograma ndhoka otadhi longithwa kashona nakashona moshinakugwanihwa shokukambadhala okuuvitha ko aanafaalama kombinga yekuthombinga lyongeshefa yopamuthika gwopombanda nuunafaalama.
ELLANIE SMIT
Roux okwa tsu omuthindo kutya omukithi gwekondo nelaka ihagu kwata owala iinamwenyo yomakondo ngaashi oongombe, iikombo noonzi, ihe ohagu kwatwa woo iinamwenyo yilwe ngaashi iingulu, oondjamba noonduli.
Okwa popi kutya aanamapya otaya gumwa nayi oshowo oshikondo shuukongo otashi dhengwa nayi pomutima ngele okwa holoka okuithi ngoka.
Oshikondo shuunamapya moshilongo oshimwe shomiikondo mbyoka yi li esipa lyombunda lyeliko lyoshilongo, sho hashi gandja koshilongo oshimaliwa sha thika poobiliyona 1.8 kehe omvula, nokugandja oompito dhiilonga kAaNamibia ya kalelapo oopresenda 20. Uukongo ohawu gandja koshilongo iiyemo ya thika poomiliyona 550 oshowo oompito dhiilonga dha thika po 15 000, nongele nena onkalo ndjoka oya piyaganekwa ketukuko lyomukithi gwekondo nelaka, nena shoka otashi ka kala ekanitho enen koshilongo.
Roux okwa tsikile kutya omusinda ngoka otagu vulu okulundululilwa koongamba muule woomvula 20 twa taalela, kwiikwatelelwa kiipumbiwa yimwe po mbyoka tayi pumbiwa tango okugwanithwa po. Omaiyuvo ge okwe ga ningi sha landula sho kwa hololwa omaiyuvo goshigwana opo omusinda omutiligane gu kuthwepo, sho oshilongo sha tegelela okuninga omutumba gwevi omutiyali moshilongo momwedhi Kotomba. Roux okwa lombwele oNamibian Sun kutya yimwe yomiipumbiwa oAngola a vule okumona onkatu ya faathana naandjoka yapewa Namibia okuza koWorld Organisation for Animal Health (OIE), moka ta hololwa kutya okwa manguluka na okwa yela okuza komukithi gwekondo nelaka, ihe shoka oshimwe shoka itashi ka kala ondjodhi tayi tsu mbala.
Pahapu dhe, Angola ina simaneka unene oshikondo shuuniimuna kakele komahooli. Okwa popi kutya uunafaalama we owu li monkalo tayi limbilikile, sho inawu silwa oshisho nokukuthwa ko nesimaneko na onkalo ndjoka otayi tula moshiponga uundjolowele wiimuna.
Okwa tsikile kutya moshikondo shuuniimuna, iimuna oya pumbwa okusilwa nawa oshisho opo kuyandwe etaandelitho lyomikithi molwaashoka omikithi dhilwe ohadhi vulu okutaandelithwa komapuka unene miilongo mbyoka yi na onkalo yombepo ya kukuta ngaashi Namibia.
Omvula ya piti, ominista yoompangela dhepangelo pethimbo ndyoka, Tom Alweendo, okwa pula ekuthe po lyomusinda ngoka, opo ku vule kuyambulwepo oonkambadhala dhokukoleka eliko lyoshilongo. Alweendo okwa li popi kutya okwa pumbwa okutulwa odhalate ndjoka tayi ka kala oshikandekitho sheinyengo lyiimuna ya manguluka okuya nokuza moAngola.
Omupresidende Hage Geingob naye omwedhi nguka okwa popi kombinga yomusinda ngoka, ta ti kutya ekuthopo lyoongamba ndhoka hadhi ithanwa omusinda omutiligane kali shi epulo kutya otwe shi hala nenge inatu shi hala ihe epulo kombinga yonkalo yuundjolowele oshowo omalanditho getu.
Onzokundaneki yoNampa oya li ya lopota kutya Geingob okwa gwedha po kutya Angola okwa pumbwa okuwapaleka ombinga ye sho iimuna ye ya pumbwa okupangwa opo kayi etele Namibia uupyakadhi womikithi dhiimuna naashoka oshinima sha pumbwa okuningwa tango. Nonando ongaaka okwa tsu omuthindi kutya onkalo moka oshikongo sha topolwa miitopolwa iyali konima yoomvula 28 dhemanguluko, itayi idhidhimikilwa.
Omagwedhelepo gamwe ga ningwa kuRoux okulundululilwa omusinda omutiligane gwoVeterinary Cordon Fence (VCF) koongamba dhaNamibia naAngola, pokati komulonga gwaKunene naKavango, nomilonga ndhoka otadhi ka longa onga oongamba shomusinda omutiligane. Shoka otashi vulu owala okutulwa miilonga ngele iimuna ayihe monooli yoshilongo oya konaakonwa nokumonika kutya oya gwanithwa po iipumbiwa yEhangano lyUundjolowele wIimuna mUuyuni, nokukwashilipaleka kutya Namibia alihe olya yela okuza komukithi gwekondo nelaka.
Nonando ongaaka shoka itashi kwatele mo oshitopolwa Zambezi molwaashoka oshitopolwa shoka oshi li eshongo enene lyomikithi dhiinamwenyo ndhoka tadhi taandele nuupu okuzilila miinamwenyo ngaashi ooonyati dhoka dhi na omikithi na otadhi zilile ombululu yiilongo ngaashi Zimbambwe.
Omutseyinawa ngoka okwa popi kutya paku ningwa ngaaka epangelo olya pumbwa okutulapo epatololo lya kwata miiti pokati koongamba ndhoka sigo omefuta, opo kukwashilipalekwe kutya inaku yiwa pambambo iipumbiwa yehangano tali kwashilipaleke ekalekepo lyuundjulowele wiimuna muuyuni. Onkalo ndjoka otayi ka vula okukalekapo uukwatya waNamibia, kehangano lyUundjolowele wIimuna mUuyuni. Okwa popi kutya oshinano shoongamba ndhoka otadhi yelekwa shi li lwopookilometa 1 100 lwaampoka. Natango epangelo okwa tegelelwa li ka kandulepo onkalo yopankalathano pokati koofamili ndhoka tadhi lumbu koombinga ndhoka mbali dhoongamba. “Oshili ooshoka kutya aanafaalama mboka haya pititha iimuna yawo oongamba opo yi kanape haandiyaka yoongamba itaya ka vula we okushininga oshowo etaaguluko lyaakwanezimo pokati koombanga ndhoka taya talelathanapo itashi ka vula we okukala tashi ningwa. Shoka otashi ka etitha eshongo enene kepangelo opo li kwashilipaleke kutya okwa kwalekwapo ongushu yepatololo lyoongamba ndhoka.”
Sho a ningilwa omapulo kombinga yokugandja oompito dhuunangeshefa wopamuthika gwopombanda kaanafaalama yomoshitopolwa shonooli, Roux okwa holola omaiyuvo ge kutya omukalo guunangeshefa ngoka tagu longitha naaniimuna yomonooli otagu ya hupitha nonando okwa popi kutya kagu l ipankatu yopangeshefa yopombanda.
Okwa popi kutya onooli oyi na iimuna oyindji okuyeleka nomidhingoloko dhomuumbugantu. Okwa popi kutya neuveko lyuunafaalama wopamuthigululwakalo, ongushu yeliko ohayi talika komwaalu gwiimuna ngoka gu ninwe komuntu, nongele nena okwa hala oshimaliwa oha landitha oshimuna.
Onkene aanafaalama unene konooli oye na omaiyuvo nohokwe onshoka mokuyambulapo uunafaalama pangeshefa yopombanda.
Okwa ningi omapulo kutya olye taka kala noshinakugwanithwa shokukwata nawa omahala guulithilo oshowo omahala goomboola dhomeya mokati kaaniimuna yomonooli, ngele andola okuhwahwamekwe uunafaalama yopangeshefa yopamuthika gwopombanda. Pahapu dhaanafaalama yomonooli, Roux okuli mondjila.
Omwedhi nguka oya lombwele oshifokundaneki shoNamibian Sun kutya enenedhilaadhilo lyawo kali shi okuya mongeshefa yopauyuni ihe okukonga oompito dhuulithilo.
Oya popi kutya ngele oongamba dhaAngola odha patwa nena otashi ya thigi mompumbwe yuulithilo wiimuna yawo molwaashoka oofaalama adhihe muumbugantu woshilongo odha tulwa meni lyomaloogolo. Konyala oongombe dhAaNamibia dhi li po 30 000 ohadhi ka napa meni lyaAngola omanga AaNamibia ye li po 2 800 ye na omagumbo gawo nenge oofaalama dhawo meni lyaAngola. Aaniimuna mboka ohaya taagulukitha iimuna yawo ongula kehe okukakonga uulithilo meni lyaAngola nokugaluka aluhe kongulohi. Nena ngele oongamba dhaAngola odha patwa, onkalo ndjoka otayi ka hulapo.
Oongombe dhi li poomiliyona 3.8 otadhi adhika momudhingoloko gwonooli yoshilongo.
Okwa tsikile kutya oku na omaiyuvo kutya aanafaalama yomonooli kaye shi aanafaalama yopangeshefa yuuniimuna, okushi taalela pankantu nopamadhilongo guunangeshefa wopombanda.
Okwa popi kutya ope na ooprograma monooli yoshilongo ndhoka dha tulwa miilonga dha nuninwa okuhwahwameka nokutsa omukumo aanafaalama ya tonatele nawa iimuna yawo nokuyambulapo ongushu yiimuna yawo ihe nonando ongaaka ooprograma ndhoka otadhi longithwa kashona nakashona moshinakugwanihwa shokukambadhala okuuvitha ko aanafaalama kombinga yekuthombinga lyongeshefa yopamuthika gwopombanda nuunafaalama.
ELLANIE SMIT