Aanooli ya dhimbuluka Ya Toivo Aantu omayovi ya za miitopolwa yayooloka yonooli yoshilongo oshowo puushindalongo Angola, oya gongala pokapale koodhila mOndangwa opo ya taambeko omudhimba gwependafule lyaNamibia, Herman Andimba Toivo Ya Toivo ngoka gwa li gweetwa monooli opo ku ningwe oshituthi shokumudhimbuluka.
Oyendji oya popi kutya Ya Toivo omulumentu omumwiinekelwa, omunambili na okwa kala aluhe e na ethimbo naantu ayehe.
Ya Toivo, okwa valelwa mOmangundu momukunda guli popepi nOnyaanya moshitopolwa shaShikoto na okwa valwa momasiku 22 gaAguste mo-1924. Okwa hulitha epupi lyoomvula 92 mOvenduka momasiku 9 gaJuni. Efumbiko lye otali ningwa mehuliloshiwike twa taalela pOmawendo gOmapendafule muumbugantu waVenduka.
Sho a popi poshituthi shokudhimbuluka Ya Tivo, omuprima minister nale, Nahas Angula okwa popi kutya Ya Toivo okwa tamekele ekondjelomanguluko lyoshilongo she mondoolopa yaNdangwa, konima sho a galuka okuza kIita yUuyuni Iitiyali.
“Pamwe naaleli yakwawo oya totopo omukalo gomakwatathano pokati komikunda. Shoka osha gandja oonkondo kongundu yo OpO (SWAPO) . Ngele kasha li omolwa ekwatathano ndyoka nena andola ekondjelomangululo olya li edhigu noonkondo,” Angula ta ti.
Ominista yOshikondo shopolisi, retired major-general Charles Namholoh, ngoka a popi pehala lyepangelo, okwa popi kutya okwa tokola opo ku ningwe oshituthi shokudhimbuluka Ya Toivo mOndangwa, opo aantu mboka ya hala okumu pa esimano lyahugunina ye shi ninge molwaashoka ependa ndyoka otali ka fumbikwa kOmawendo gOmapendafule.
Sho Ya Toivo a galuka okuza kiita okwa longa iilonga yokodhalate, na okwa ningi gumwe gwomaatotipo yongundu yo Owambo People's Organisation (OPO) mo-1959, ndjoka lwanima ya lukululwa nokuningwa South West African People's Organisation (Swapo) mo- 1960. Ya Toivo okwa kala modholongo yaRobben Island mo- South Africa,uule woomvula 16 na okwa kala pamwe mondjeedhilo ndjoka nependa ekwawo lyaSouth Afrika, Nelson Mandela. Mo 1984, okwa mangululwa modholongo a okwa wayimine yakwawo mekondjo moLusaka shaZambia. Okwa galukile moshilongo mo-1989, na okwa longa onga oshilyo shopaliamende oshowo ominista mokabinete koshilongo.
Omunamimvo 86- Selma Shilongo oshowo omunakimvo 80 Martha Elia, oya yi pokapale kaNdangwa okuza momukunda Iikango oshowo Oshamba moshitopolwa shaShikoto, opo ya ka tsakaneke omudhimba gwaYa Toivo, nokukala woo poshithuthi shokumudhimbuluka.
Oya popi kutya nakusa okuume kawo na okwa kala omukomeho gwawo pethimbo taya putuka.
“Sho tatu putuka Ya Toivo okwa kala onga omumwameme omumati moshigwana adhihe. Otwa kala nokuya kuye uuna tatu kongo omakwatho. Sho a ningi ominista konima sho oshilongo sha manguluka ine tu dhimbwa. Kehe ethimbo a talelepo onooli okwa kala hetu talelepo noku tu etelela omagano. Onde mu mono lwahugunina mohango yali mOmuthiya omwedhi gwa piti. Okwa lombwelendje kutya okwa kulupa ngashiingeyi na ita vulu we okutu talela po,” Elia ta ti.
Shilongo okwa popi kutya Ya Toivo okwa kala hemu dhengele ongodhi uuna ina mona ethimbo lyokumutalela po.
Okwa tsikile kutya okwa kala nokugandja omayele nkene ye na okuputudha aanona yawo.
“Onda kanitha kuume kandje, ngoka nda kala nokwiikolelela muye.”
Omunangeshefa gwomonooli Erastus Mvula Kakololo okwa popi kutya Ya Toivo okwal ongela oshindji oshigwana shaNamibia shi vulithe shoka a longela ofamili ye.
Ya Toivo okwa dhigako omukulukadhi gwe
Vicky, oyana aakadhona yaali, omumwayinakadhona oshowo omulumentu. Ofamili ye oye mu hokolola onga omuntu omuwanawa na okwa kala aluhe e na ethimbo lyokukala piituthi yofamili ye.
Aapopi oyendji poshituthi oya longithwa ompito, oku kunkilila aanyasha opo ya simaneke uuthiga uunene mboka wa thigwa po ku Ya Toivo.
Ngoloneya gwoshitopolwa shaCunene muumbugantu waAngola, Kundi Paihama, omumbishofi gwongeleka yaAnglikan e li moshipundi shevululuko Shihala Hamupembe oshowo Peter Iilonga oya pula aanyasha ya kale aluhe taya gandja esimaneko.
Angula naye okwa kunkilile iilyo yoSwapo, opo kayi longithe edhina lyongundu mokwiilikolekla omaliko.
ILENI NANDJATO
Oyendji oya popi kutya Ya Toivo omulumentu omumwiinekelwa, omunambili na okwa kala aluhe e na ethimbo naantu ayehe.
Ya Toivo, okwa valelwa mOmangundu momukunda guli popepi nOnyaanya moshitopolwa shaShikoto na okwa valwa momasiku 22 gaAguste mo-1924. Okwa hulitha epupi lyoomvula 92 mOvenduka momasiku 9 gaJuni. Efumbiko lye otali ningwa mehuliloshiwike twa taalela pOmawendo gOmapendafule muumbugantu waVenduka.
Sho a popi poshituthi shokudhimbuluka Ya Tivo, omuprima minister nale, Nahas Angula okwa popi kutya Ya Toivo okwa tamekele ekondjelomanguluko lyoshilongo she mondoolopa yaNdangwa, konima sho a galuka okuza kIita yUuyuni Iitiyali.
“Pamwe naaleli yakwawo oya totopo omukalo gomakwatathano pokati komikunda. Shoka osha gandja oonkondo kongundu yo OpO (SWAPO) . Ngele kasha li omolwa ekwatathano ndyoka nena andola ekondjelomangululo olya li edhigu noonkondo,” Angula ta ti.
Ominista yOshikondo shopolisi, retired major-general Charles Namholoh, ngoka a popi pehala lyepangelo, okwa popi kutya okwa tokola opo ku ningwe oshituthi shokudhimbuluka Ya Toivo mOndangwa, opo aantu mboka ya hala okumu pa esimano lyahugunina ye shi ninge molwaashoka ependa ndyoka otali ka fumbikwa kOmawendo gOmapendafule.
Sho Ya Toivo a galuka okuza kiita okwa longa iilonga yokodhalate, na okwa ningi gumwe gwomaatotipo yongundu yo Owambo People's Organisation (OPO) mo-1959, ndjoka lwanima ya lukululwa nokuningwa South West African People's Organisation (Swapo) mo- 1960. Ya Toivo okwa kala modholongo yaRobben Island mo- South Africa,uule woomvula 16 na okwa kala pamwe mondjeedhilo ndjoka nependa ekwawo lyaSouth Afrika, Nelson Mandela. Mo 1984, okwa mangululwa modholongo a okwa wayimine yakwawo mekondjo moLusaka shaZambia. Okwa galukile moshilongo mo-1989, na okwa longa onga oshilyo shopaliamende oshowo ominista mokabinete koshilongo.
Omunamimvo 86- Selma Shilongo oshowo omunakimvo 80 Martha Elia, oya yi pokapale kaNdangwa okuza momukunda Iikango oshowo Oshamba moshitopolwa shaShikoto, opo ya ka tsakaneke omudhimba gwaYa Toivo, nokukala woo poshithuthi shokumudhimbuluka.
Oya popi kutya nakusa okuume kawo na okwa kala omukomeho gwawo pethimbo taya putuka.
“Sho tatu putuka Ya Toivo okwa kala onga omumwameme omumati moshigwana adhihe. Otwa kala nokuya kuye uuna tatu kongo omakwatho. Sho a ningi ominista konima sho oshilongo sha manguluka ine tu dhimbwa. Kehe ethimbo a talelepo onooli okwa kala hetu talelepo noku tu etelela omagano. Onde mu mono lwahugunina mohango yali mOmuthiya omwedhi gwa piti. Okwa lombwelendje kutya okwa kulupa ngashiingeyi na ita vulu we okutu talela po,” Elia ta ti.
Shilongo okwa popi kutya Ya Toivo okwa kala hemu dhengele ongodhi uuna ina mona ethimbo lyokumutalela po.
Okwa tsikile kutya okwa kala nokugandja omayele nkene ye na okuputudha aanona yawo.
“Onda kanitha kuume kandje, ngoka nda kala nokwiikolelela muye.”
Omunangeshefa gwomonooli Erastus Mvula Kakololo okwa popi kutya Ya Toivo okwal ongela oshindji oshigwana shaNamibia shi vulithe shoka a longela ofamili ye.
Ya Toivo okwa dhigako omukulukadhi gwe
Vicky, oyana aakadhona yaali, omumwayinakadhona oshowo omulumentu. Ofamili ye oye mu hokolola onga omuntu omuwanawa na okwa kala aluhe e na ethimbo lyokukala piituthi yofamili ye.
Aapopi oyendji poshituthi oya longithwa ompito, oku kunkilila aanyasha opo ya simaneke uuthiga uunene mboka wa thigwa po ku Ya Toivo.
Ngoloneya gwoshitopolwa shaCunene muumbugantu waAngola, Kundi Paihama, omumbishofi gwongeleka yaAnglikan e li moshipundi shevululuko Shihala Hamupembe oshowo Peter Iilonga oya pula aanyasha ya kale aluhe taya gandja esimaneko.
Angula naye okwa kunkilile iilyo yoSwapo, opo kayi longithe edhina lyongundu mokwiilikolekla omaliko.
ILENI NANDJATO